Met onze Wageningse cabaretgroep Hugo Bronkmeyer hadden we eind jaren ’70 een lied over een beginnend activist Gerard Folkert, die afhaakt bij een maatschappelijke beweging als iemand tijdens een demonstratie zijn meisje probeert te versieren. Pas op, wilden we maar zeggen, de inzet voor acties voor een betere wereld is broos, er hoeft maar dít te gebeuren of de saamhorigheid voor het goede doel is weg.
Rond de klimaatacties is afgelopen weken meer dan dít gebeurd; het lied over Gerard Folkert schoot me ineens weer te binnen.
Een van de organisatoren van de klimaatmars van 11 november in Amsterdam, Extinction Rebellion (XR), is zich in de afgelopen tijd gaan verbinden met allerlei andere issues en bewegingen, van Kick Out Zwarte Piet tot de Palestijnse zaak en Gaza. Gretha Thunberg gaf bij de afsluiting van de klimaatmars haar microfoon terug aan een Palestijnse activiste die eerder op mute was gezet, een klimaatbetoger uitte zijn onvrede over het feit dat er zendtijd werd gegeven aan andere issues dan klimaat, en na afloop distantieerden prominenten als Jan Rotmans, Bénédicte Ficq en Martijn Katan zich van Extinction Rebellion. Duizenden anderen zullen zich vermoedelijk van XR hebben afgekeerd.
XR-woordvoerders en -twitteraars bleven hardnekkig verdedigen dat het nodig is om alle vormen van onrechtvaardigheid met elkaar en met het klimaatprobleem te verbinden. Ze wentelen zich in de illusie dat zo een brede beweging kan ontstaan die de benodigde maatschappelijke systeemverandering voor elkaar kan krijgen.
Maar de steun voor effectief klimaatbeleid zal er door dalen. Kennelijk is het idee van verbinding van alle issues onder de noemer van rechtvaardigheid aantrekkelijk binnen een eigen subcultuur rond XR waarin dezelfde waarden, normen en overtuigingen gelden. Maar de cultuurpsycholoog Jonathan Haidt analyseerde in zijn onvolprezen boek The Righteous Mind - Why Good People are Divided by Politics and Religion (2012) dat cultuur zowel bindt als verblindt: culture binds and blinds. Verplichte lectuur voor iedere XR-training. Een (sub)cultuur is een groep mensen die het wereldbeeld laat kleuren door een vergelijkbare mix van waarden, en daaraan identiteit, overtuigingen en standpunten ontleent. Die groep heeft het gelijk aan zijn zijde, de anderen zitten fout. Een sterk gekleurde waardenbril maakt het moeilijk om te zien dat er überhaupt andere valide en waardevolle zienswijzen en overtuigingen bestaan. En maakt het blijkbaar ook moeilijk om te begrijpen dat verschillende issues door verschillende stromingen of subculturen anders worden gezien, gewogen en beoordeeld. Wie zich zorgen maakt over klimaatverandering maakt zich niet automatisch ook druk om zwarte piet, wie vindt dat Israël al jaren een gewelddadig apartheidsregime voert kan tevens de laaghartige aanval van Hamas veroordelen, en kan voor of misschien wel tegen streng klimaatbeleid zijn. Ik uit mijn zorgen en boosheid over Israël én Hamas wel op eigen wijze, en niet via klimaatacties.
Zelfs binnen een issue, zoals klimaatverandering, zijn er nog uiteenlopende ideeën over wat de beste oplossingen zijn. Het is al heel wat als er een gemeenschappelijk probleembesef groeit, zodat voortgang kan worden geboekt met oplossingen waar redelijk breed steun voor is. Juist dat heeft voor vooruitgang in het klimaatdebat en -beleid gezorgd: waar ‘klimaat’ 20, 30 jaar lang overwegend als exclusief ‘links’ issue werd gezien waar ‘rechts’ niets mee hoefde, is het eindelijk gelukt het onderwerp uit de hoek van een enkele politieke stroming en een enkele maatschappelijke subcultuur te krijgen, door te beargumenteren dat een opwarmend klimaat voor alle stromingen en subculturen problematisch is: vanuit welke waardenbril dan ook gezien is er reden tot zorg en reden tot actie. Die vooruitgang wordt nu op het spel gezet door XR en aanpalende groeperingen die hun eigen morele superioriteitsbril maatgevend achten en verbindingen en coalities proberen te maken waar grote delen van de inmiddels brede groep klimaatbezorgden niet in kunnen meegaan. Het is immers niet een grote gezamenlijke cultuurstrijd voor systeemverandering en “tegen oorlog, onrecht, macht, geweld en poen”, zoals een strofe uit het cabaretlied over Gerard Folkert luidde. Er zijn verschillende agenda’s, verschillende arena’s, en verschillende stromingen in die arena’s die invloed uitoefenen om een plaatsje op de maatschappelijke en politieke agenda’s te krijgen, en om gewenste oplossingen te realiseren. Wie dat uit het oog verliest, raakt de steun kwijt voor het sleutelissue klimaatverandering dat nu eindelijk na 30 jaar breed op de agenda’s is gekomen.
Er hoeft maar dít te gebeuren of de steun voor een beweging kalft af. Helaas is dít gebeurd.
Je suis Gerard Folkert.
Jan Paul van Soest
Verschenen in november 2023 op Energiepodium.nl
